Қазақтар ордаларын жиі көшіріп отырған. Қазақ хандығы тұсында ол Сығанақ пен Түркістанда орналасқан. Кейін Әбілқайыр ханмен бірге Ырғыз бен Ембіге көшіп, Абылай хан кезінде бірде Көкшетауда, бірде Ханқорғанда болған.
XX ғасырда бізді отырықшылыққа көшірумен қатар, шекаралар сызылып, республика болып жарияландық. Бірақ «астана» немесе «столица» аталған Орда бәрібір көшпелі күйде қалды. 1917 жылдан 1997 жылға дейінгі 80 жыл ішінде ол бес қалада болды, яғни төрт рет көшіп отырды. Рас, бұл жолы түйемен немесе арбамен емес, «от-арбаға» – темір «қара айғырға» жегіліп, қою қара түтінді шаша отырып көшті.
Жаңасемей / Алаш-қала / Заречная слобода (1917–1920)
Қазақ мемлекеттілігі 1917 жылғы желтоқсанда Алаш автономиясының жариялануымен қайта құрылды. Алашорда үкіметі Семей қаласының сол жағалауындағы Алаш-қалада (қазіргі Жаңасемей) орналасты. Мұнда мешіт, шіркеу, базар, телефон, пристань, теміржол вокзалы сияқты инфрақұрылым болды. Бірнеше бай үйлері үкіметтің резиденциясына, бас штабына, типографияға айналды. Осында «Сарыарқа» газеті мен «Абай» журналы басылып тұрды. Қала қазақ мемлекеттілігінің жүрегі мен миына айналды. Бірақ большевиктер үшін Алаш автономиясы – аса қауіпті проблема еді. 1920 жылы наурызда олар оны таратып жіберді.
Кейін кеңестік тарихшылар Алашты алғашқы астана деп атаудан бас тартып келді. Бүгінде де Қазақстанда тек төрт астана болды деп есептейтіндер көп.
Орынбор (1920–1925)
1920 жылы Қырғыз автономиясы (КАССР) құрылған соң, алашшыл зиялылардан құтылғысы келген большевиктер Семейден аулақ болуды жөн көрді. Орынбор, жұмысшылар қаласы ретінде, Мәскеудің мақұлдауымен астанаға айналды. Алайда 1924 жылы ұлттық-аумақтық межелеу нәтижесінде Орынбор РСФСР-ға қайта берілді.
Қазақ коммунистері өздерін бөтен үйде тұрғандай сезіне бастады. Ақыры өз халқы тығыз қоныстанған, әрі Орынбор–Ташкент теміржолының бойындағы Ақмешіт станциясы таңдалды. Ақмешітте жаңа астана ашылды.
Қызылорда / Ақмешіт / Перовск (1925–1929)
1925 жылы Ақмешіт Қызыл-Орда деп өзгертіліп, Қырғыз автономиясы – Қазақ автономиясы деп аталды. Бірақ кеңестік басшылықта өзгерістер басталды. 1925 жылдың күзінде Филипп (Шая) Голощекин Қазақ өлкелік партия комитетінің басшысы болып келді. Ол айналасындағыларды үш топқа бөліп, бір-біріне айдап салды. Жарты жылдан кейін Садуақасов, Мынбаев, Қожанов, Рысқұлов сияқты қарсыластары орнынан алынды.
Қазақша білмеген Голощекин қазақи Қызылордада өзін жайсыз сезінді. Ол «Кіші Қазан» деген жоспарын іске асыру үшін, кадрлық өзгеріс қажет екенін түсінді. Сондықтан «Верный» қаласына, яғни орыстілді Алма-Атаға көшу ұтымды шешім болды.
1926 жылы желтоқсанда Түрксіб құрылысы туралы шешім қабылданды. 1927 жылы көшіру туралы ресми шешім қабылданды. Ал 1929 жылдың мамырында Түрксіб теміржолы салынған соң, үкімет Алма-Атаға көшіп келді.
Алматы / Алма-Ата / Верный (1929–1997)
Алматыға көшкеннен кейін, Голощекин басшылықты түбегейлі өзгертті. Ораз Исаев, Измұхан Құрамысов, Елтемір Ерназаров сияқты кадрлар алға шықты. Басшылық орыстілді болып, Голощекиннің «қолын босатты». Сөйтіп ұжымдастыру мен отырықшыландыру науқаны (қазақша айтқанда ашаршылық) басталды. Қазақ даласы арқылы «бақыт үшін күрес» жүргізілді. Жамбыл: «Байлардың өтірігімен мәңгі қоштастық, Қазақстан даласын көктем жайнады» деп жырлады. Қандай «көктем» болғаны тарихтан белгілі.
60 жылдан соң тарих тағы қайталанды. Бұл жолы көшті ұйымдастырған Назарбаев болды. Ол да өз билік жоспарларына қарсыласқан ескі элитадан арылғысы келді. 1994 жылы шілдеде Парламент астананы Ақмолаға көшіру туралы шешім қабылдады. Депутат Сүлейменов: «Мәскеуде Парламентті танкімен таратты, бізге бір ғана Танька (Квятковская) жеткілікті болды» деген еді.
Назарбаев кейін бұл шешімін: «Мен шын айтамын – басты себеп: жас мемлекетке оң серпіліс беру керек болды» деп жазды. Ескі серіктерінен құтылуды ол «оң серпіліс» деп атады. Назарбаев билікті бір қолға шоғырландырып, қарсыластарын (Аблязов) қудалады, ал жақтастар (Бишимбаев) лауазымды орындарға жайғасты.
Голощекин мен Шал (Назарбаев) екеуін салыстырмай қою қиын. Екеуі де сырттай реформатор болып көрінгенімен, большевиктік менталитеттен айырыла алмаған: білімсіз, бірақ амбициялы; өздерін Наполеон көретін; кекшіл, қу, ескі серіктерін тыңдамайтын. Екеуі де халық жек көретін тұлғаларға айналды. Бірі – ашаршылыққа, екіншісі – Қаңтарға алып келді. Екеуі де Кремльдің нұсқауымен келіп, нұсқауымен кетті.
Астана / Ақмола / Целиноград/ Нұр-сұлтан/ (1997 жылдан бері)
Астана жаңа басшылықпен, Назарбаевтың толық бақылауымен дамыды. «Кім бізбен емес – сол бізге қарсы», «мен тек кеңес тыңдағанда қателестім» деген ұстаныммен, Шал жеке билікті күшейтті. Бұл диктаторлық жүйенің қалыптасуына алып келді.
Бүгінгі президент Тоқаев та «Жаңа Қазақстан» жобасын жүзеге асыру жолында ескі жүйенің қарсылығына тап болды. Ол әлі жеңілген жоқ. Мүмкін, «көшпелі Орда» дәстүрін қайталаудың уақыты келген болар?
Бәлкім, Астанада бәрін қалдырып, суды үнемдейтін, жылуы тұрақсыз, кешке жарығы сөнетін, ауасы лас, жолы батпақ, шаң басқан, мектеп-бақшасы жетпейтін, қоқыс пен қаңғыбасы көп қалаға көшу керек шығар? Ол жаққа ескі «ағалар» бармайды, бірақ жаңа буын жігіттер барады. Аппарат жасарады. Қалаға «New Astana» деген атау беріледі. Проблемалар шешіледі, халық жиналады, жаңа «Хан шатырлар» бой көтереді. Кейін Мәжіліс депутаты түркілік дәстүрмен жаңа астананы «Orda» деп атауды ұсынады. Сонда жаңа Орда да бұрынғылар сияқты атын бірнеше рет ауыстырады: Orda / New Astana / ескі атауы...