Munarmedia.kz.15.09.2025 ж. /Астана/-Өткен аптадағы басты саяси жаңалық – Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа Жолдауында жариялаған Сенатты тарату бастамасы болды. Бұл – оның Ақордадағы қызметінде қолға алған ең салмақты әрі революциялық институционалдық реформа. Жүзеге асқан жағдайда ол Қазақстанның мемлекеттік құрылымын түбегейлі өзгертетіні сөзсіз. Дегенмен, президенттің екі жылдық «форасына» биліктің шамасы жете ме – бұл үлкен сұрақ. Көп сарапшылар мұндай өзгерістерді кеше жасау керек еді дейді.
Жаңа Конституция жобасының «Параграф» ресурсында қысқа уақытқа жарияланып, іле-шала алынып тасталуы – элитаның ішінде «революционерлер» мен «эволюционерлердің» тартысы барын аңғартқандай.
Вице-президенттік модель
Профессор Елюбаев ұсынған жобада Үкімет басшысы институтын таратып, оның орнына вице-президент лауазымын енгізу көзделген. Ол министрлер кабинетіндегі күнделікті жұмысты үйлестірсе, стратегиялық саяси бағытты президент белгілейді. Бір қарағанда, мұндай схема президенттің ықпалын әлсіреткендей көрінуі мүмкін. Тіпті тарихтағы Назарбаев пен марқұм Ерік Асанбаев арасындағы қақтығысты еске түсіргендер де бар. Алайда бүгінгі жағдайда Тоқаевтың айналасында Асанбаев деңгейінде ықпалды бәсекелес жоқ. Бұл – Тоқаевтың жеке еңбегінен гөрі Назарбаев дәуіріндегі ұзақ жылдарлық «саяси сұрыптаудың» салдары.
Уақыт факторы және әлсіз үкімет
Екінші президент үшін басты қауіп – уақыт. ЕО тарапынан ықтимал санкциялар, халықаралық ахуалдың нашарлауы, ал ең бастысы – Үкіметтің реформаларды жүзеге асыруға қабілетсіздігі елдің ресурстарын сарқып отыр. Соңғы ширек ғасырда шынайы бағдарламалық тиімділік көрсеткен жалғыз үкімет – Нұрлан Балғымбаев кабинеті болғаны жиі айтылады. Оның 1998 жылғы дағдарыстан елді алып шығып, экономиканы тұрақтандырғаны еске түседі. Ал кейінгі үкіметтердің, соның ішінде қазіргі Бектенов командасының стратегиялық әлеуеті жоқ.
Мүмкін вице-президент – Әшимбаев па?
Саяси ортада вице-президент лауазымына лайық тұлға ретінде Мәулен Әшимбаев жиі аталады. Ол – амбициясы аз, бірақ үкіметтің «цифрландырудағы» шамадан тыс романтизмін әшкерелей алған санаулы саясаткерлердің бірі. Оның прагматизмі Тоқаевқа тиімді серіктестік құруға мүмкіндік беруі мүмкін.
Халықтық легитимдік пен парламенттің әлсіреуі
Президент пен вице-президенттің жұп болып сайлануы биліктің легитимдігін арттырады. Бұл бір палаталы Мәжілістің «обезличкасын» ішінара теңгеріп, халықтың билікке деген сенімін күшейтуге ықпал етуі мүмкін. Өйткені партиялық тізімдер арқылы сайланған Мәжіліс депутаттары қоғамда «қалталық парламент» деген көзқарасты жойған емес. Сенаттың жойылуы бұл құрылымды одан әрі жеңілдетіп, президенттің реформалық қадамдарын заңдастыруды формалды рәсімге айналдырады.
Түркімен сценарийі ме?
Тоқаев өзінің бір мерзімдік өкілеттігін аяқтаған соң немесе мерзімінен бұрын билікті вице-президентке ресми түрде тапсырып, өзі Мәжіліс спикері ретінде саяси салмағын сақтап қалуы ықтимал. Бұл – бір қарағанда экзотикалық көрінгенімен, тұрақты модельге айналуы мүмкін. Өйткені Түрікменстанда осындай «ноу-хау» сәтті іске асқанын білеміз.
Мақсат Нұрпейісов