Munarmedia.kz.13.08.2025 / Астана-Еліміздің ірі шенеуніктерінің экономикалық даму туралы пайымдарын оқығанда, олардың экономикалық тарихты да, экономикалық ғылымның негізгі қағидаттарын да үстірт білетініне көз жетеді. Байқасаң, олар жақсы меңгерген жалғыз қағида – А.Х. Бенкендорфтың әйгілі сөзі: «Ресейдің өткен жолы таңғаларлық, қазіргісі одан да ғажайып, ал болашағы – ең батыл қиял елестете алатынның бәрінен жоғары».
Әділдік үшін айта кету керек, Қазақстан экономикасы соңғы жылдары 2016–2021 жылдардағы тежелу кезеңінен өтті. Бұл кезең мұнай бағасының әлемдік нарықта төмендеуімен (2016–2018) және Covid-19 пандемиясымен (2019–2021) байланысты болды (диаграмма 1). Экономикалық өсімнің болашақта жеделдеуі мүмкін деген үміт пайда болды, бірақ алаңдататын жайттар да бар.
Кедейлік деңгейі төмендемейді
Біріншіден, экономикалық өсім халықтың кедейлік деңгейін (елеулі төмендетуді) қамтамасыз етпей отыр. Керісінше, елдегі мүліктік жіктелу артып келеді (диаграмма 2). Басқа әдістеме бойынша – яғни медиандық табыстан 60%-дан аз табыс алатындар – өткен жылы кедейлердің үлесі 9,5% болған. Бұл дерек экономикалық өсімнің пайдасын тек ауқатты азаматтар ғана көріп, кедейлердің ешқандай үлес алмай отырғанын болжауға негіз береді.
Бұл құбылыстың бір себебі – халықтың едәуір бөлігі елдегі экономикалық өзгерістерге тартылмаған, даму шетінде қалып отыр. Егер бұл рас болса, ол тек қана өкінішті емес, сонымен бірге елеулі әлеуметтік-саяси тәуекелдер тудырады.
Институттар сапасының тоқырауы
Соңғы уақыттағы экономикалық жетістіктер шешім қабылдайтын тұлғаларға «институттардың сапасын жақсартудың қажеті жоқ» деген ой салғанға ұқсайды. Әзірге институционалдық құлдырау туралы айту ерте, бірақ оң өзгеріс те байқалмайды.
Мысал ретінде заңдардың қаншалықты ашық, тәуелсіз, болжамды, бейтарап және барлық азаматтарға тең дәрежеде қолданылатынын, сондай-ақ мемлекеттік қызметкерлердің әрекеттерінің заңға сәйкестігін бағалайтын индекс бар. Бұл көрсеткіш 0 мен 1 аралығында өзгереді: мәні неғұрлым төмен болса, елдегі заң үстемдігі соғұрлым нашар. Диаграмма 3 Қазақстандағы заң үстемдігі бағасының әлемдік орташа деңгейден төмен екенін көрсетеді. Дегенмен, 2019 жылдан бастап ел бұл алшақтықты жоюға қадам жасады. Соңғы екі жылдағы көрсеткіштің нашарлауы әзірге тұрақты теріс үрдіс ретінде бағаланбайды, бірақ оптимизм де тудырмайды.
Заң үстемдігі мен экономикалық өсім байланысы
Диаграмма 4 1991–2024 жылдар аралығындағы заң үстемдігі индексінің орташа мәні мен жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің (2015 жылғы халықаралық доллармен) орташа жылдық өсімі арасындағы байланысты көрсетеді. Байланыс деңгейі орташа, бұл түсінікті – ЖІӨ өсіміне көптеген факторлар әсер етеді, ал заң үстемдігі – соның бірі ғана. Дегенмен, заң қағидаттарын сақтамау экономикалық дамуды тежейтін фактор екені анық.
Жарас Ахметов