Munarmedia.kz.14.07.2025 /Астана/-Соңғы екі жылда Орталық Азия энергетикалық картасында бір қарағанда түсініксіз, бірақ терең мәні бар үрдіс қалыптасты: газ өндіруде өз мүмкіндігі жеткілікті Қазақстан мен Өзбекстан Ресейден газ импортын еселеп арттыруда. Бұл тек коммерциялық мәміле ғана емес, аймақтың энергетикалық бағытын айқындайтын геосаяси таңдау.
Кеңестік мұраның кері бағыты
1960-1980 жылдары салынған «Орталық Азия – Орталық» магистральды газқұбыры кезінде Түрікменстан мен Өзбекстан газын Ресейге жеткізетін. Бүгінде бұл желі керісінше жұмыс істеп тұр: Мәскеу өз газын оңтүстікке айдап, Қазақстан мен Өзбекстан нарығын иемденіп барады.
Бұл өзгерістің түпкі себебі – Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін Еуропа нарығын жоғалтуы. 2021 жылы ЕО 157 млрд текше метр ресейлік газ импорттаса, 2024 жылы бұл көрсеткіш небәрі 29 млрд-қа түсті. Қазір Мәскеу үшін Азия бағытынан басқа балама жоқ.
Өзбекстан: импорт арқылы экспорт
Өзбекстан ресейлік газды 2023 жылдың қазанынан бастап сатып алуда. Алғашқы келісім жылына 2,8 млрд текше метр болса, 2024 жылы импорт көлемі 5,64 млрд-қа жетіп, 2025 жылы 11 млрд-қа дейін ұлғаймақ.
Парадокс мынада – Өзбекстанның өзі жылына 44-46 млрд текше метр газ өндіреді және Қытайға тұрақты түрде экспорттайды. Ресейден сатып алынған газдың бір бөлігі ішкі тапшылықты жоюға емес, қайта Қытайға сатуға мүмкіндік беретін ресурсқа айналды.
Қазақстан: ішкі тапшылық қаупі және күдікті созбалаң
Қазақстан да жағдайды өзгеше пайдаланған жоқ. 2015 жылдан бері газ өндірісі 30%-ға өссе де, тауарлық газ көлемі шектеулі. Попуттық газдың үштен бірі қайтадан кен қабатына айдалып, ішкі нарықтың өсу қарқынына ілесе алмай отыр.
Осы фон аясында 2023 жылы Ресейден 500 млн текше метр газ сатып алынса, 2024 жылы импорт 3,8 млрд текше метрге жетті. Ал Қытайға экспорт тоқтаған жоқ, керісінше, өсіп отыр.
QazaqGaz және ҚазМұнайГаз Кашаган мен Жаңаөзендегі газ өңдеу зауыттарын жыл сайын кейінге шегеріп келеді. Бұл – энергетикалық тәуелділікті күшейтуге әдейі жасалған қадам ба деген сұрақ туғызады.
Түрікменстанның рөлі және Мәскеудің тосқауылы
Әлемдік газ қоры бойынша төртінші орында тұрған Түрікменстан көрші үш елдің сұранысын толық қанағаттандыра алар еді. Баға жағынан да тиімдірек. Бірақ аймақ елдерімен нақты келісім жасалмады. Себебі, сарапшылардың пікірінше, Мәскеу бұл бағыттың ашылуына мүдделі емес.
Ресей үшін Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан – газ экспортын сақтап қалатын, саяси тұрғыда ықпалын күшейтетін соңғы ірі аймақ.
Қорытынды
2023-2024 жылдары Қазақстан мен Өзбекстан Ресейден газ импортын 5,5 есе арттырды. Бұл – Мәскеудің аймақтық энергетикалық ықпалының жаңа кезеңі. Экономикалық тұрғыдан алғанда, бұл шешім қысқа мерзімді тапшылықты жабуы мүмкін. Бірақ стратегиялық жағынан, Орталық Азияны энергетикалық тәуелділікке байлап, сыртқы саяси маневрін шектейді.
Саяси-геоэкономикалық болжам
-
Тәуелділіктің институционалдануы
2023-2040 жылдарға дейінгі ұзақ мерзімді келісімдер Орталық Азиядағы ресейлік газдың орнығуына әкеледі. Бұл жағдай Ресейге тек энергетикалық емес, саяси келіссөздерде де үстемдік жасай алады. -
Түрікмен бағытының жабық қалуы
Түрікменстанмен тікелей газ келісімдерінің іске аспауы аймақты Мәскеу инфрақұрылымына байлап қоюы мүмкін. Ал Транскаспий жобасы жүзеге аспаса, Түрікмен газы Еуропаға да, көрші аймақтарға да жете алмайды. -
Қытай факторы
Қытайдың «Орталық Азия – Қытай» газқұбыры толық жүктемеде жұмыс істеп тұр. Егер Пекин Ресейден қосымша газ сатып алуға шешім қабылдаса, ол Қазақстан арқылы емес, Сібір бағытынан іске асады. Бұл – Мәскеудің аймақтық ойындарын шектей алады. -
Энергетикалық реформалар қажеттілігі
Қазақстан мен Өзбекстан ішкі газ өңдеу қуатын арттырмаса, бірнеше жыл ішінде импорт үлесі одан әрі өседі. Бұл – экономикалық қауіпсіздікке тікелей қатер. -
Геосаяси қысымның артуы
Энергетикалық тәуелділік Мәскеуге аймақтық саясатқа араласуға қосымша мүмкіндік береді. Бұл сыртқы саясатта көпвекторлы бағытты ұстануға кедергі келтіруі мүмкін.
Жалпы алғанда, Орталық Азияның газ саясаты – таза экономикалық мәселе емес. Бұл – аймақтың болашақ геосаяси бағытын айқындайтын негізгі факторлардың бірі. Егер Қазақстан мен Өзбекстан ішкі өндіріс пен өңдеуді күшейтпесе, 2030 жылға қарай Мәскеудің энергетикалық ықпалы бұрынғыдан да артады.