Munarmedia.kz 11.12.2025 жыл /Астана/
Қазақстан Парламентінде күтпеген жерден жаңа әрі даулы тақырып көтерілді — «шетелдік агенттер» мәселесі. Бұл бастаманы Мәжілістегі Қазақстан Халық партиясы фракциясының жетекшісі Магеррам Магеррамов көтеріп, елдегі гранттық саясаттың ашықтығы мен мемлекеттік бақылаудың жеткіліксіздігіне назар аударды.
Депутаттың айтуынша, елімізде «шетелдік агенттердің» арнайы тізілімі бар. Ресми дерекке сүйенсек, 2025 жылдың алғашқы жартысында 186 жеке және заңды тұлға шетелден қаржыландыру алған. Алайда бұл қаражатты нақты кім бөлгені, қанша көлемде және қандай мақсатқа жұмсалғаны — құпия күйінде қалып отыр.
Магеррамов мысал ретінде USAID агенттігін келтірді: соңғы он жылда Қазақстанға берілген гранттардың жалпы көлемі 150 миллион доллардан асқан. Ал жалпы «иноагенттік бюджет» кейбір бағалаулар бойынша жылына шамамен 60 миллион долларға жетуі мүмкін. Бірақ мұның өзі нақты расталмаған болжам, тіпті мемлекеттік кірістер комитетінің де толық білуі екіталай.
Бұдан бөлек, шетелдік ұйымдардың Қазақстандағы филиалдары арқылы бөлінетін гранттар тағы бар. Яғни ресми реестрге түсетін — қаржыны тікелей алатын ұйымдар, ал нақты жобаларды жүзеге асырып, қаражатты игеретін «соңғы бенефициарлар» мемлекет алдындағы есеп беруден қашып құтылады.
Депутаттың пікірінше, мұндай жүйе ел ішінде мемлекеттік құндылықтарға қайшы идеологиялық ұстанымдарды насихаттауға, әлеуметтік шиеленісті қолдан күшейтуге, азаматтар арасындағы алауыздықты қоздыруға жағдай жасайды. Бұның бәрі — «құқық қорғау қызметі» деген желеумен жүзеге асырылуы мүмкін.
Халық партиясы фракциясы енді шетелдік қаржыландыруға байланысты толық ашықтық талап етеді:
• әр донорды және оның бөлген нақты сомасын жариялау;
• әр грант пен оның алушысына қатысты толық қаржылық есеп ұсыну;
• жобалардың бағыты, мақсаттары және орындалған жұмыс актілерін көрсету;
• жыл сайынғы міндетті жария есептілік және тәуелсіз аудит енгізу;
• салықтық түсімдер туралы ақпаратты да ашық ету.
Бұл талаптар вице-премьер Аида Балаеваға жолданды. Айта кетсек, дәл осы Балаева өткен жылы Астанада Euronews телеарнасының өңірлік офисінің ашылуына ерекше қуаныш білдірген тұлғалардың бірі еді. Телерадио платформасының келуі Қазақстанның халықаралық бейнесін нығайтады деген үміт артылған.
Алайда кейінірек бұл оптимизм кері әсерге ұласты: Актау маңында орын алған AZAL ұшағының апатынан кейін Euronews Ресеймен болған ақпараттық текетірестің бел ортасына кіріп, қазақ шенеуніктерін де, билік өкілдерінің мәлімдемелерін де келемеждеген репортаждар жариялады. Бұл жағдай Euronews басшылығы мен қазақстандық саясаткерлер арасындағы байланыстарға көлеңке түсірді.
Соған қарамастан, Аида Балаева аталған арнаның Қазақстандағы ресми өкілі Асель Қожақованы халықаралық медиа жөніндегі штаттан тыс кеңесші ретінде тағайындады. Депутаттар мұны «шетелдік ықпалға шамадан тыс сенім артудың» көрінісі деп бағалауда.
Бүгінгі ахуал Қазақстан басшылығында шетелдік құрылымдарға деген сенімнің әлі де жоғары екенін, ал олардың ықпалын бағамдауда жүйелі талдаудың жетіспейтінін көрсетті. Бір ғана депутаттық сауалмен бұл мәселені түбегейлі шешу мүмкін емес.
Еліміздегі гранттық саясаттың ашықтығы мен ұлттық ақпараттық қауіпсіздік мәселесі алдағы уақытта қоғамдық әрі саяси талқылаудың негізгі тақырыптарының біріне айналатыны анық.