Munarmedi.kz 02.11.2025 /АСТАНА/ Орталық Азия елдері қарашаның 6-сына жоспарланған АҚШ–Орталық Азия саммитіне дайындықты күшейтті. Кездесу Вашингтонда, бұрынғы АҚШ президенті Доналд Трамптың қатысуымен өтеді деп күтілуде. Бұл жиын аймақ үшін символдық қана емес, геосаяси маңызы зор оқиға болмақ.
Соңғы айларда Қазақстан мен Өзбекстан басшылығы бұл саммитті аймақ аумағында өткізу жөнінде Ақ үймен келіссөздер жүргізген. «Аймаққа табан тіреген алғашқы америкалық президент боласыз» деген ұсыныс айтылғанымен, Трамп Ақ үй қабырғасын қалдырмауды жөн көрген.
АҚШ пен Орталық Азия: жаңа формат іздеу
Вашингтон мен Орталық Азия арасындағы «С5+1» форматы 2015 жылы құрылған еді. Соңғы жылдары бұл алаң геосаяси ықпал үшін күрестің жаңа аренасына айналды. Қытай «Бір белдеу, бір жол» бастамасын ілгерілетіп, Ресей «Еуразиялық экономикалық одақ» арқылы өз ықпалын сақтап қалуға тырысқан шақта, АҚШ-тың аймаққа оралуы — күтпеген қадам.
Биылғы форумның ерекшелігі — Трамп әкімшілігі экономикалық прагматизм мен ресурстық саясатқа басымдық беріп отыр. Мемлекеттік департамент өкілдері — аймақ бойынша арнайы уәкіл Сержио Гор мен Мемхатшының орынбасары Кристофер Ландау қазан айының соңында Қазақстан мен Өзбекстанда бірқатар жабық кездесулер өткізді.
Ресми мәліметке сай, олардың сапарының негізгі мақсаты — C5+1 платформасының 10 жылдығын атап өту және аймақтағы сауда-инвестициялық әріптестікті кеңейту. Бірақ сарапшылар бұл сапардың шын мәніндегі мақсаты тереңірек деп санайды: АҚШ сирек кездесетін металдар мен минералды ресурстар нарығында Қытайға балама іздеп отыр.
Сирек металдар: геосаяси ойынның жаңа коды
Трамп командасы энергетикалық ауысым дәуірінде стратегиялық маңызы бар элементтерге басымдық беріп келеді. Сирек кездесетін металдар, литий мен вольфрам — жаңа экономиканың өзегіне айналған.
Осы тұрғыда Қазақстан мен Өзбекстанның әлеуеті зор. Екі ел де Орталық Азиядағы металл қоры бойынша жетекші орында. Соңғы айларда америкалық ірі корпорациялар Қазақстандағы вольфрам кен орындарын игеру жобаларына қызығушылық танытты.
АҚШ бұл бағытта нақты қадамдарға баруға әзір. Тоқаев–Мирзияев тандемі де аймақ экономикасын әртараптандыру және Қытай мен Ресейге тәуелділікті азайту үшін дәл осы бағытты стратегиялық мүмкіндік деп санайды.
«Егер АҚШ инвестициялары металлургия мен қайта өңдеу саласына келсе, бұл аймақ экономикасына сапалы серпін береді», — дейді саяси сарапшы Ерлан Сейітов. — «Мәселе тек қаржыда емес, технология трансфері мен кадр даярлау жүйесінде».
Каспий теңізі және транзит дәліздері
Саммиттің күн тәртібіндегі тағы бір маңызды тақырып — Каспий теңізінің экологиялық ахуалы мен су деңгейінің төмендеуі. Бұл мәселе тек экологиялық емес, сонымен қатар экономикалық қауіпке айналып отыр.
Каспий теңізінің тайыздануы Трамп әкімшілігі қолдайтын «Орта дәліз» (Trans-Caspian Corridor) жобасына тікелей әсер етуде. Ақтау мен Бакуді байланыстыратын теңіз бағытында жүк тасымалы қиындап, кемелер порттарға жетуде кедергілерге тап болуда.
Тоқаевтың саммиттегі негізгі ұсыныстарының бірі — Каспий аймағындағы су ресурстарын басқару мен логистикалық инфрақұрылымға арналған бірлескен америкалық инвестициялық қор құру болмақ. Бұл бастама АҚШ-қа аймақтағы экологиялық жобаларға инвестиция салу арқылы геосаяси ықпалын арттыру мүмкіндігін береді.
Экономикалық прагматизм және лицензиялық тосқауылдар
Астана мен Ташкент Вашингтоннан технологиялық серіктестік пен экспорттық лицензия жүйесін жеңілдетуді сұрамақ. Қазіргі америкалық заңнама кейбір технологияларды үшінші елдерге беруге шектеу қояды.
Саммитте аймақ елдері технология трансферін тездету және жоғары технологиялық өнімдерді өндіру үшін лицензиялық кедергілерді азайту мәселесін көтереді.
Қазақстан бұл процестің нәтижесінде АҚШ-тан ресми «тұрақты сауда серіктесі» (Permanent Trade Partner) мәртебесін алуға үмітті. Бұл мәртебе елге инвестиция тарту мен американдық нарыққа шығуды жеңілдетеді.
Вице-премьер Жұманғарин жуырда Конгрессте сөйлеген сөзінде:
«Жексон–Вэник түзетуін жою — Трамп әкімшілігі үшін тарихи жетістік болар еді», — деп атап өтті.
Бұл түзету Кеңес дәуірінен бері күшін сақтап келген және кейбір посткеңестік елдермен сауда қатынасына шектеу қояды.
Су дипломатиясы және аймақтық келісімдер
Орталық Азияның тағы бір түйткілді тақырыбы — су ресурстары. Ауыл шаруашылығы мен энергетикада өзара тәуелді елдер арасында бұл мәселе жиі қайшылық туғызады.
Саммит аясында Ташкент пен Астана аймақтағы су қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған Біріккен су дипломатиясы хартиясын әзірлеу жөнінде бастама көтермек. Бұл құжатқа АҚШ-тың техникалық қолдауы күтіледі.
Өзбекстан бұл мәселені Арал теңізі мен Әмудария бассейні аясында көтерсе, Қазақстан Каспий және Есіл су жүйесіне қатысты америкалық сарапшыларды тартуға мүдделі.
Мәдени және гуманитарлық әріптестік
Экономикалық тақырыптармен қатар, Трамп әкімшілігі аймақтағы білім беру және мәдени жобаларға инвестиция салу арқылы жұмсақ күш (soft power) стратегиясын жалғастырмақ.
АҚШ мемлекеттік департаментінің дерегінше, соңғы үш жылда Қазақстан мен Өзбекстанда ағылшын тілі бағдарламалары мен академиялық алмасуларға бөлінген гранттар көлемі екі есеге артқан.
Астана мен Ташкент бұл бағытты қолдай отырып, мәдени ықпалдастықтың геосаяси емес, гуманитарлық маңызын сақтап қалуға тырысады.
Вашингтон саммиті нені өзгертеді?
Саяси сарапшылардың пікірінше, алдағы саммит АҚШ пен Орталық Азия қарым-қатынасын жаңа деңгейге шығарып, аймақтағы күш тепе-теңдігін өзгертпек.
«Вашингтон мен Астананың байланысы нығайған сайын, бұл Мәскеу мен Пекиннің аймақтағы ұстанымына тікелей әсер етеді», — дейді халықаралық қатынастар маманы Айдар Мырзахмет. — «Тоқаев пен Мирзияев тандемі аймақтық прагматизм мен көпвекторлы саясаттың жаңа форматын қалыптастырып отыр».
Көптеген сарапшы саммитті Орталық Азияның геосаяси есею кезеңі деп бағалайды. Егер Вашингтон нақты экономикалық ұсыныстар мен технологиялық серіктестікті іске асыра алса, бұл аймақ үшін жаңа бетбұрыс болмақ.
6 қарашадағы Вашингтон саммиті — жай ғана дипломатиялық кездесу емес. Бұл — АҚШ пен Орталық Азия арасындағы мүдделер түйіскен жаңа алаң.
Қазақстан мен Өзбекстан өз мүдделерін ұштастыра отырып, аймақтық саясаттың жаңа парағын ашуға дайын. Тоқаев пен Мирзияев ұсынған модель — прагматикалық әріптестік пен ұлттық мүддені үйлестірудің үлгісі.
Трамп әкімшілігі үшін бұл саммит АҚШ-тың Орталық Азияға оралуының символына айналуы мүмкін. Ал Мәскеу үшін — аймақтың саяси картасындағы жаңа белгі.