Адамның қай жерде, қандай жағдайда пайда болғаны, неліктен әртүрлі нәсілдік ерекшеліктері (бет әлпеті, тері түсі, т.б.) қалыптасқаны жөніндегі сұрақтар бүгінге дейін ғылыми ортада қызу пікірталас туғызуда. Кең таралған көзқарас бойынша, адамзаттың алғашқы өкілдері Шығыс Солтүстік Африкада пайда болған делінеді. Алайда соңғы ғылыми зерттеулер бұл пікірдің шынайылығына күмән туғызуда. Сонымен қатар адамның Африкадан өзге құрлықтарға қоныс аударғаны туралы теория да талқылауға түсіп отыр.
Гоминидтердің (адамтәрізді маймылдар) эволюциялық даму процесі туралы "адам бейнесіне ұқсас маймылдардан адам бейнесіне ие маймылдар, содан кейін маймыл тәрізді адамдар, әрі қарай нағыз адамдар пайда болды" деген ғылыми тұжырым шындыққа анағұрлым жақын келеді. Адамның ұзақ миллиондаған жылдар бойғы эволюциясының негізгі қозғаушы күштері – қоршаған ортаның өзгеруі мен табиғи іріктеу болғандығы анық.
Адамның қалыптасуы үшін негізгі алғышарттар:
-
Тіршілік ету ортасының күрделенуі мен қаталдауы;
-
Климаттың құрғақтанып, суық кезеңдердің жиілеуі;
-
Табиғи ресурстардың азаюы және бейімделе алмаған түрлердің жойылып кетуі.
Мұндай жағдайларда тірі қалған жануарлар азайып, тек ерекше бейімделу қабілетіне ие даралар ғана сақталған. Атап айтқанда, маймылдар бұрынғыдай орманды, жылы, ылғалды аймақтарда өмір сүре алмай, ашық кеңістіктерге шығуға мәжбүр болған. Осылайша екі аяқпен жүру, қолды еңбек құралына айналдыру, ми көлемінің ұлғаюы, құрал-сайман жасау мен пайдалануға үйрену үрдістері басталған.
Кайнозой эрасындағы антропоген кезеңінде адамзаттың пайда болғаны белгілі. Алайда дәл осы кезеңде Африка құрлығында жоғарыда сипатталғандай климаттық және экологиялық өзгерістер байқалмаған. Африка – көбіне ылғалды, жылы, су көздеріне бай аймақ болғандықтан, онда ежелгі тропикалық фаунаның өкілдері әлі күнге дейін сақталған. Егер адам эволюциясы Африкада өткен болса, онда ол аймақтағы маймылдар түрлері бүгінде жойылып кетуі тиіс еді.
Сол себепті адамның қалыптасу ортасы ретінде қазіргі Тұран ойпаты мен Орталық Азияның кең алқаптарын қарастыру қисындырақ. Бұл аймақтарда ежелден бастап климаттың қатаңдығы, маусымдық температураның шұғыл ауытқуы, табиғи ресурстардың шектеулілігі тән болған. Мұндай қатал орта маймылдарды табиғи іріктеудің қатаң жолдарымен дамытуға ықпал етіп, бейімделген түрлерден қазіргі адамды қалыптастырды.
Адамдар алғашында қатал табиғи ортада қалыптасып, кейіннен өмір сүруге қолайлы аймақтарға таралды. Бұл – адамзат тарихындағы дамудың негізгі заңдылығы. Керісінше, жылы, жеміс-жидекке бай, қолайлы орталарда эволюцияның күрделі сатылары өтуі екіталай.
Адамзаттың таралуы мен дамуын зерттеуде мынадай міндеттер өзекті болып отыр:
-
Бұрын табылған қазба сүйектер мен археологиялық олжаларды ең заманауи ғылыми әдістермен қайта тексеру;
-
Чулу, Мустье, Ашель мәдениеттеріне қатысты тас құралдарын геохимиялық талдау арқылы олардың шығу тегін нақтылау;
-
Ерте адамдардың мекендерін кешенді археологиялық тұрғыдан қайта зерттеу.
Қазіргі таңда ғылымда жаңа технологиялар (мысалы, ДНҚ талдау, радиоизотоптық даталау, микроархеологиялық әдістер) арқылы бұрынғы теориялар қайта қаралуда. Бұл бағытта кәсіби, шынайы зерттеушілердің қызметі аса маңызды. Өкінішке қарай, бүгінгі күні ғылыми атақ-дәрежелері бар адамдардың басым бөлігі псевдоғалымдар болып табылады; олардың ғылыми еңбектерінде жаңалықтар аз, ғылыми жаңалық ашу қабілеті төмен.
Шынайы ғылымның міндеті – бар деректерді қайта қарап, қателіктерді түзету, эволюция және адамзат тарихы жөніндегі білімімізді үнемі жетілдіру. Сондықтан XXI ғасырда адамзаттың пайда болу ортасы туралы жаңа ғылыми тұжырымдарды қалыптастыру аса маңызды міндеттердің бірі болып отыр.
профессор Д.Чулуунжав