2018 жылдан бастап Қазақстанда денсаулық сақтау саласын цифрландыру бойынша ауқымды реформа басталды. Цифрлық экожүйені енгізу идеясы азаматтардың медициналық деректерін біртұтас жүйеге шоғырландырып, ашықтықты қамтамасыз етуді мақсат етті. Алайда, бұл реформа жарты жолда тоқтап, бастамашылардың қылмыстық қудалауға ұшырауына алып келді. Бұл мақалада біз реформаның мәнін, оған қарсы әрекеттерді және бүгінгі ахуалды саралаймыз.
Цифрлық жүйенің мәні және алғашқы нәтижелер
Алмас Әбдіқадыровтың айтуынша, 2018 жылы енгізілген цифрлық денсаулық сақтау платформасы емделуші туралы толық ақпарат жинап, мемлекеттен бөлінген қаржының нақты жұмсалуын бақылауға мүмкіндік берген. Мысалы, жүйенің арқасында 1 миллион "өлі жан" – яғни ешқашан емделмеген, бірақ деректер базасында тіркелген тұлғалар анықталды. Осы арқылы артық дәрі-дәрмек сатып алуға кететін 30 миллиард теңге үнемделіп, бұл қаржы дәрігерлердің жалақысын арттыруға бағытталды.
Бұдан бөлек, туберкулез және ВИЧ бойынша жалған науқастардың тіркеуі де әшкереленіп, мемлекет қаржысының тиімсіз жұмсалуының жолы кесілді. Бұл — жүйенің нақты тиімділігін көрсететін мысалдар.
Қарсылық және реформаның тоқтауы
Цифрлық реформа жүйелік жемқорлыққа соққы болғаны сөзсіз. Бірақ дәл осы ашықтық пен бақылау құралы бірқатар лауазымды тұлғаларға ұнамағандай. Уақыт өте келе бұл бастамаға қарсылық артып, 2020 жылы платформаны енгізген негізгі екі тұлға — министр Елжан Біртанов пен Цифрландыру департаментінің басшысы Олжас Абишев қылмыстық жауапкершілікке тартылды.
Айыптаушы тараптың басты куәгері – сол кездегі Цифрландыру департаментінің басшысы Бейбіт Есенбаев болған. Ол жүйе жұмыс істемейді деп мәлімдегенімен, кейін анықталғандай, өзі сол платформаны үш жыл бойы белсенді қолданған. Бұл фактіні цифрлық бұйрықтар мен қол қойылған хаттамалар растайды. Есенбаевтың сөзі мен іс-әрекетінің арасындағы бұл қайшылық — істің саяси реңк алғанының белгісі болуы мүмкін.
Қорқыныш пен сенімсіздік атмосферасы
Цифрлық жүйе әлі де бар, бірақ ол пайдаланылмайды. Себебі мемлекеттік қызметкерлер арасында үрей орнаған: біреудің бұрмалаушылығын әшкерелесе, өзі де қудалауға ұшырай ма деп қорқады. Осылайша, коррупцияға қарсы құрал парадоксалды түрде қауіп көзіне айналған.
Бұл жағдай — Қазақстандағы цифрлық реформалардың тағдырын көрсететін типтік мысал. Жүйе бар, технология бар, бірақ оны пайдаланатын саяси ерік пен институционалдық қорғау жоқ. Мұндай жағдайлар цифрлық жобаларға деген сенімді әлсіретіп, мамандардың бастамашыл болуына тосқауыл қояды.
Мемлекеттік шығындар мен ашықтықтың жоқтығы
Алмас Әбдіқадыровтың айтуынша, қазіргі таңда денсаулық сақтау саласына бөлінетін қаржы көлемі артқанымен, сатып алудың ашықтығы жоқ. Бұрынғы 20 миллиард теңге көлеміндегі артық шығындар қазіргі таңда 300 миллион долларға дейін жетуі мүмкін деген болжам айтылуда. Бұл — жүйелік ашықтықтың болмауы мемлекет үшін қаншалықты қауіпті екенін көрсететін көрсеткіш.
Бұл жеке адамдардың ісі емес – бұл жүйенің сынағы
Біртанов пен Абишевтің қудалануын жеке оқиға ретінде қарастыру – мәселенің тереңін көрмеу болар еді. Бұл – жүйе ішіндегі жаңалық пен ескі тәртіп арасындағы күрес. Егер осы істерге қатысты әділдік қалпына келмесе, Қазақстандағы кез келген реформаның болашағы бұлыңғыр болмақ. Қоғамдық сенім тек технологиямен емес, әділеттілікпен нығаяды. Цифрландырудың тағдыры – енді сот пен прокуратураның әділетті шешіміне байланысты.