Аңдатпа: Бұл мақалада мектепке дейінгі жастағы
балаларға ұлттық дәстүр мен тарихты үйретудің заманауи тәсілдері қарастырылады.
Авторлар қазіргі білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтарды бала тәрбиесінің
өзегіне айналдырудың қажеттілігін көрсетеді. Цифрлық дәуір жағдайында
мультимедиалық құралдар мен ойын технологиялары арқылы дәстүрді танытудың
тиімді жолдары ұсынылады. Зерттеуде Киберленинка базасындағы ғалымдар еңбектері
сараланып, олардың көзқарастары салыстырмалы түрде талданған. Мақаланың мақсаты
– мектепке дейінгі ұйымдарда ұлттық сана мен рухани дүниетанымды
қалыптастырудағы инновациялық әдістердің мәнін ашу. Міндеттері – ұлттық
тәрбиенің психологиялық-педагогикалық негіздерін айқындау, заманауи әдістемелік
тәсілдерді талдау және тәжірибеде қолдану жолдарын көрсету.
Кілт сөздер: ұлттық дәстүр, мектепке дейінгі
тәрбие, тарих, инновациялық әдіс,
заманауи педагогика, ойын технологиясы, мультимедиалық оқыту.
Қазіргі қоғамдағы білім беру
жүйесінің басты міндеті – ұлттық болмысты сақтай отырып, заманауи
технологиялармен ұштастырылған тұлға тәрбиелеу. Ұлттық сана мен тарихи жад
мектепке дейінгі кезеңнен қалыптаса бастайтыны белгілі. Сондықтан ұлттық дәстүр
мен тарихты үйретудің жаңа педагогикалық тәсілдерін қолдану бүгінгі таңда
ерекше өзектілікке ие. Мақаланың өзектілігі Қазақстанның рухани жаңғыру
бағытымен, ұлттық кодты сақтауға бағытталған мемлекеттік саясатпен тығыз
байланысты. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Тарихты білмей – болашақ
болмайды» деп атап өткеніндей, әрбір азаматтың тарихи танымы мен дәстүрге
құрметі балалық шақтан қалыптасуы тиіс. Бұл тұрғыда мектепке дейінгі ұйымдар
ұлттық мәдениеттің алғашқы баспалдағы болып табылады. Зерттеудің мақсаты –
мектепке дейінгі жастағы балаларға ұлттық дәстүрлер мен тарихты үйретудің
заманауи әдістерін айқындау және олардың тәрбиелік маңызын көрсету. Міндеттері:
ұлттық тәрбиенің психологиялық-педагогикалық негіздерін саралау, ұлттық тарихты
танытудағы интерактивті технологиялардың рөлін талдау, педагогтардың
тәжірибесін жетілдірудің жолдарын ұсыну.
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде ұлттық дәстүр мен
тарихты үйрету — ұлттың рухани жаңғыруының бастауы болып табылады. Бұл бағытта
жүргізілген педагогикалық және психологиялық зерттеулер көрсеткендей, баланың
ұлттық болмысқа бейімделуі оның алғашқы әлеуметтік тәжірибесіне, яғни тәрбие
мазмұны мен әдісіне тікелей байланысты. Ұлттық құндылықтар мен тарихи сананы
бала бойына сіңірудің басты шарты — оларды күнделікті тәрбие процесінің табиғи
бөлігіне айналдыру. Ғалымдар бұл ұғымды «мәдениет арқылы тәрбиелеу» деп
анықтайды.
Педагогикалық ой-пікірлер тарихындағы ұлттық тәрбие ұғымы
қазақ халқының рухани болмысын ұрпақтан ұрпаққа жеткізудің басты арнасы болып
табылады. Ұлттық тәрбиенің ғылыми мәнін ашқан зерттеушілер бұл құбылысты
адамның тұлғалық дамуының негізгі тетігі ретінде қарастырады, өйткені дәстүр
мен мәдениет арқылы бала өз ортасының құндылықтарын, мінез-құлық үлгілерін және
дүниетанымдық бағдарларын меңгереді. Қазақ ғалымдары халық педагогикасын
заманауи ғылыммен ұштастыру арқылы оның адамгершілік және танымдық әлеуетін
терең түсіндірді. Осы бағыттағы еңбектердің ішінде Е. Қожахметованың
көзқарастары ерекше маңызға ие, себебі ол ұлттық тәрбиені тұлға дамуының негізі
ретінде қарастырды [1,18]. Ғалым дәстүрді ұлттың рухани генетикалық коды деп
сипаттап, оның адам бойындағы рухани сабақтастықты сақтаудағы рөлін айқындады.
Бұл тұжырым ұлттық мәдениеттің өміршеңдігін қамтамасыз ететін идеялық тірек
болып табылады. Қожахметованың пайымдауынша, бала өз халқының салт-дәстүрін
үйрену арқылы тек ақпарат алушы емес, сонымен бірге мәдениет тасымалдаушыға
айналады. Мұндай тәрбиенің нәтижесінде балада тарихи жад, ата-баба еңбегіне
құрмет және ұлттық мақтаныш сезімі қалыптасады. Ол ұлттың рухани тәжірибесін
сіңіріп, қоғамдағы өз орнын сезінуге үйренеді.
Ұлттық тәрбие жүйесінде дәстүрдің орны ерекше, өйткені ол өткен мен
бүгінді, жеке тұлға мен ұлтты, сана мен мәдениетті байланыстыратын тетік болып
табылады. Е. Қожахметова «тәрбие – өткенді қастерлеу мен болашаққа жол салу
арасындағы алтын көпір» деді деп тұжырымдауға болады, себебі бұл идея ұлттық
тәрбиенің үздіксіздігін, яғни мәдениет пен ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз
етеді. Мұндай көзқарас педагогика ғылымында тәрбиені тек білім берудің қосалқы
бөлігі емес, адамның рухани және моральдық тұтастығын қалыптастыратын жүйе
ретінде қарастыруға жол ашады. Ұлттық дәстүрдің педагогикалық мәні осылайша
қоғамның мәдени кодын сақтаумен қатар, оның даму бағыттарын айқындайтын
әлеуметтік факторға айналады.
Ұлттық дәстүрдің бала тәрбиесіндегі маңызын түсіну үшін оның
психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Ғалым Н. Елікбаева мектепке дейінгі
шақта баланың бейнелі ойлауы басым болатынын және бұл кезеңде эмоциялық әсердің
күшті болатынын айтады [2,22]. Ол «баланың жүрегіне жол – оның сезімі арқылы
өтеді» деп көрсетеді. Осы тұжырымға сүйенсек, ұлттық мазмұндағы материалды беру
тәсілі ақпараттық емес, көрнекі және эмоциялық сипатта болуы тиіс. Тарихи
оқиғаларды көрініс түрінде, дәстүрлерді ойын арқылы көрсету баланың елестету
қабілетін дамытып, ішкі қабылдауын тереңдетеді. Бұл — ұлттық тәрбиенің заманауи
психологиялық негізі.
Тарихи сана – ұлттың рухани тұтастығы мен мәдени жалғастығын
сақтайтын ең маңызды тәрбиелік құндылықтардың бірі. Ұлттық тәрбиенің өзегінде
жатқан тарихи сананы қалыптастыру баланың дүниетанымын кеңейтіп қана қоймай,
оның адамгершілік қасиеттерін, отансүйгіштік сезімін және өз халқының тағдырына
жауапкершілікпен қарау қабілетін дамытады. Мектепке дейінгі білім беру
ұйымдарында бұл бағытты жүзеге асырудың тиімді жолы – тарихты баланың қабылдау
ерекшелігіне сай бейнелі формада жеткізу. Өйткені бала ресми деректер мен
фактіден гөрі, оқиғалардың әсерлі көріністері мен кейіпкерлердің мінезі арқылы
ақпаратты тереңірек қабылдайды. А. Тұрғынбаева өзінің зерттеуінде тарихи
ойлауды дамыту үшін рөлдік ойын мен драмаландырудың маңызын ерекше атап өтеді
[3,14]. Ғалымның пайымдауынша, тарихты түсіну дегеніміз – өткенге баға беру
ғана емес, адамдық құндылықтарды тану, жақсылық пен жамандықтың, әділдік пен
зұлымдықтың ара-жігін ажырату мектебі. Осы идеяны педагогикалық тәжірибеде
қолдану баланың ойлау қабілетін, қиялын, эмпатиясын дамытады. Мысалы, бала
батырлық ертегілердегі кейіпкерлердің іс-әрекетін сахнада ойнап көрсете отырып,
батылдық, адалдық, әділдік секілді моральдық қағидаларды ішкі сенімге
айналдырады. Мұндай әдіс тарихты тек өткен оқиғалар тізбегі ретінде емес, өмірлік
құндылықтарды үйрететін тәжірибе ретінде қабылдауға мүмкіндік береді.
Драмаландыру арқылы бала өз рөлін ойнап қана қоймай, тарихи жағдайды сезінеді,
кейіпкердің орнында өзін елестетіп, өткенмен рухани байланыс орнатады. Бұл
тәсіл баланың сана деңгейінде тарихи оқиғаларды тірілтіп, эмоционалды
қабылдауын күшейтеді. Тұрғынбаеваның пікірінше, баланы тарихқа жақындатудың
басты тетігі – оның ойын әрекетін мәдени тәжірибеге айналдыру. Осылайша, тарих
үйрету процесі баланың жеке тұлғалық дамуы мен моральдық жетілуін қатар
қамтамасыз ететін құндылықтық мектепке айналады, ал тарихи сана ұлттың
мәңгілігін қамтамасыз ететін рухани тірек ретінде қалыптасады.
Ұлттық дәстүр мен тарихты оқытудың заманауи тәсілдері
педагогикалық инновациялармен тығыз байланысты. Цифрлық дәуір жағдайында
ақпараттық технологиялар ұлттық мәдениетті сақтаудың жаңа құралына айналып
отыр. Бұл бағыттағы зерттеулердің бірінде педагог-ғалым Р. Мырзақызы «ұлттық
мазмұнды цифрлық форматта ұсыну балалардың қызығушылығын арттырып, олардың
дәстүр мен тарихқа эмоционалды қатынасын күшейтеді» деп көрсетеді [4,29]. Бұл
ойды нақтылай келе, қазіргі мультимедиалық платформалар арқылы қазақ халқының
салт-дәстүрін, тұрмыс-салтын, ұлттық ойындарын визуалды түрде көрсету баланың
танымдық дамуына әсер етеді. Мысалы, «Наурыз», «Қымызмұрындық», «Тұсаукесер»
дәстүрлерін анимациялық немесе бейнелі форматта көрсету олардың мазмұнын
тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
Мектепке дейінгі ұйымдарда ұлттық мазмұнды енгізудің табысты
тәсілдерінің бірі – ойын технологиясы. Балалар ойын барысында әлеуметтік
тәжірибе жинақтайды, мінез-құлық үлгілерін меңгереді, ұлттық әдет-ғұрыптарды
практикалық іс-әрекет арқылы қабылдайды. Педагогика ғылымының заманауи
бағыттарының бірі – «edutainment» (оқыту арқылы көңіл көтеру) принципін
пайдалану. Бұл қағида бойынша білім беру процесі тек ақпарат жеткізумен
шектелмей, баланың эмоциялық әлеміне әсер етуі тиіс. Мектепке дейінгі жаста
ойын – басты іс-әрекет болғандықтан, ұлттық құндылықтарды сіңірудің тиімді
құралы да осы.
Ұлттық ойындар – қазақ халқының
рухани мәдениетінің ең көне әрі тәрбиелік мәні зор құрамдас бөлігі. Олар тек
көңіл көтеру мен бос уақыт өткізу құралы емес, сонымен қатар ұлттың
дүниетанымын, адамгершілік қағидаларын және әлеуметтік мінез-құлық нормаларын
баланың бойына сіңіретін ерекше педагогикалық құрал. Осы тұрғыда педагог Л.
Қарақұлова өз еңбегінде ұлттық ойындарды мектепке дейінгі тәрбие жүйесіне
енгізудің нақты мысалдарын келтіріп, олардың баланың жан-жақты дамуына ықпал
ететінін айқындайды [5,33]. Ғалым «қазақ халқының дәстүрлі ойындары – баланы
тек қимылға емес, ойға, ұйымшылдыққа және адамгершілікке тәрбиелейді» деп атап
көрсетеді. Бұл пікір ұлттық ойындардың тәрбиелік әлеуетін айқын дәлелдейді.
Себебі әрбір ойын белгілі бір әлеуметтік немесе моральдық жағдайды модельдейді:
онда әділдік, өзара көмек, табандылық және құрмет секілді құндылықтар тәжірибе
арқылы қалыптасады. Мысалы, «Ақ серек, көк серек» ойыны баланы ұйымшылдық пен
батылдыққа, «Асық ату» дәлдік пен шеберлікке, ал «Тоғызқұмалақ» логикалық ойлау
мен стратегия құруға баулиды. Бұл ойындар арқылы бала тек дене қимылын дамытып
қоймай, ойлау, салыстыру, шешім қабылдау сияқты когнитивтік қабілеттерін де
жетілдіреді. Сонымен қатар ойын барысында баланың эмоциялық тұрақтылығы,
бірлесіп әрекет ету дағдысы және жеңіске де, жеңіліске де мәдени түрде қарай
білу қабілеті дамиды. Л. Қарақұлованың пікірінше, ұлттық ойындар – баланың ішкі
әлеміне жол салатын ең табиғи әрі тиімді педагогикалық әдіс, өйткені олар туған
мәдениеттің бейнесін өз бойына сыйғызады. Мұндай ойындарды сабаққа кіріктіру
педагогқа оқыту процесін жандандырып, баланың ұлттық мәдениетке деген ішкі
қызығушылығын арттыруға мүмкіндік береді. Нәтижесінде бала өзінің ата-баба
мұрасын тек естелік ретінде емес, өмір сүру салтының бөлігі ретінде қабылдай
бастайды, ал бұл ұлттық сана мен рухани бірегейліктің қалыптасуына тікелей
ықпал етеді.
Қазіргі мектепке дейінгі тәрбие
жүйесі ұлттық дәстүр мен тарихты оқытуда мазмұнды ғана емес, құрылымдық
тұрғыдан да жаңаша көзқарасты талап етеді. Білім берудің басты мақсаты —
баланың тек ақпарат алу қабілетін емес, ұлттық мәдениетті іс жүзінде сезіну, оны
өмірлік тәжірибеге айналдыру мүмкіндігін дамыту. Осы бағыттағы зерттеулерде
ғалым Г. Қасымова тәрбиенің мазмұнын үш өзара байланысты компонент арқылы
түсіндіреді: когнитивтік, эмоционалдық және іс-әрекеттік [6,40]. Когнитивтік
компонент баланың ұлттық дәстүр мен тарих жөніндегі білімін қамтиды, яғни ол өз
халқының әдет-ғұрпы, мәдениетінің мәнін таниды. Эмоционалдық компонент бұл
білімнің жүрек арқылы қабылдануын, яғни баланың ұлттық құндылыққа деген
сүйіспеншілігі мен қызығушылығын білдіреді. Ал іс-әрекеттік компонент — осы
сезім мен білімнің өмірде нақты әрекетке айналу кезеңі. Ғалымның пікірінше,
дәстүр мен тарихты үйрету тек ақпараттық сипатта қалса, оның тәрбиелік әсері
әлсірейді. Бала алған білімін тәжірибеде қолданғанда ғана ол ұлттық мәдениетті өз
болмысына айналдыра алады. Сондықтан педагогтар баланы дәстүрді орындауға,
ұлттық өнер мен тұрмыстық тәжірибеге белсене араластыруы қажет. Мысалы, ұлттық
тағамдарды бірге дайындау, домбыра үйрену, киіз үйдің құрылымын таныстыру,
ою-өрнек жасау сияқты әрекеттер баланың ұлттық мәдениетпен рухани байланысын
нығайтады. Мұндай тәжірибе арқылы бала дәстүрдің тек өткеннің белгісі емес,
қазіргі өмірдің ажырамас бөлігі екенін сезінеді. Қасымованың көзқарасы ұлттық
тәрбиені динамикалық құбылыс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді: ол тек
оқытудың мазмұны емес, баланың жеке дамуы мен өзін-өзі тануының құралы.
Дәстүрді орындау барысында бала мәдени мұраны сезінеді, тарихи контексті
түсінеді және өз халқының тәжірибесін өмірлік дағды ретінде қабылдайды.
Осылайша, ұлттық дәстүр мен тарихты үйрету білім беру процесінің формалды емес,
өмірмен байланысқан, тәжірибеге негізделген кезеңіне айналады, ал мұның
нәтижесінде баланың ұлттық сәйкестігі мен рухани санасы тереңдей түседі.
Қазіргі заманның цифрлық дәуірі
ұлттық тәрбиенің мазмұны мен формасына да жаңа серпін беріп отыр. Дәстүрлі
тәрбиенің рухани өзегін сақтай отырып, оны заманауи технологиялармен үйлестіру
– педагогика ғылымының басты бағыттарының бірі. Солардың ішінде ерекше назар
аударатын әдістердің бірі – цифрлық әңгімелеу технологиясы (digital
storytelling). Бұл тәсіл арқылы бала дәстүр мен тарихқа қатысты өз көзқарасын,
әсерін және түсінігін шығармашылық формада жеткізеді. Ол өз даусымен немесе
қысқа видеокадрлар арқылы шағын әңгіме құрастырып, ұлттық мазмұнды жеке
тәжірибесімен ұштастырады. Мұндай әдіс баланың креативті ойлау қабілетін, тіл
байлығын және мәдени рефлексиясын дамытады. Цифрлық әңгімелеу ұлттық тәрбие
процесін интерактивті және эмоционалды етеді, өйткені бала тек тыңдаушы немесе
көрермен емес, сонымен қатар мазмұн жасаушы рөлін атқарады. Бұл технология
арқылы дәстүр мен тарих оқиғалары қазіргі уақыттың тілімен жаңаша баяндалып,
баланың санасында жандана түседі. Киберпедагогика зерттеушісі М. Шарипова бұл
құбылыстың маңызын ерекше атап өтіп, «цифрлық ортада ұлттық мазмұнды сақтау –
бұл жаңа буынның рухани қауіпсіздігіне салынған инвестиция» деген пікір
білдіреді [8,26]. Бұл ой қазіргі қоғамдағы технология мен руханияттың
арасындағы тепе-теңдіктің маңызын дәл көрсетеді. Себебі егер ұлттың мәдени
мазмұны цифрлық кеңістікте лайықты орын алмаса, ол келер ұрпаққа қолжетімсіз
болуы мүмкін. Сондықтан технология дәстүрдің жауы емес, керісінше оны сақтайтын
және жаңа буын тіліне бейімдейтін құралға айналуы қажет. Мұндай тәсіл ұлттық
құндылықтарды баланың өміріне жақындатып, оларды заманауи коммуникация арқылы
меңгеруге жағдай жасайды. Цифрлық әңгімелеу арқылы ұлттық мазмұн тек ақпарат
ретінде емес, жеке тәжірибе мен эмоциялық әсерге айналып, баланың рухани
дүниесіне табиғи жолмен енеді. Осылайша, технология мен дәстүрдің үйлесуі
ұлттық тәрбиенің жаңа парадигмасын қалыптастырып, ұлт мәдениетінің
үздіксіздігін қамтамасыз ететін маңызды тетікке айналады.
Мектепке дейінгі білім берудің жаңа
парадигмасы ұлттық мұра мен инновациялық технологияны біріктіруге негізделеді.
Бұл бағытта тәрбиеші тек ақпарат беруші емес, мәдениет таратушы және рухани
жетекші рөлін атқарады. Баланың санасына тарих пен дәстүрді жай ғана үйрету
емес, оны сезіндіру, сол арқылы ұлттық рухты қалыптастыру – басты мақсат. Осы
тұрғыдан алғанда, ұлттық тәрбиенің әдіснамалық негіздері мен заманауи тәсілдері
арасында табиғи үйлесім бар. Технология дәстүрді жоққа шығармайды, керісінше
оны жаңа форматта сақтайды. Цифрлық дәуірде мультимедиалық құралдар мен
интерактивті ойындар баланың ұлттық сезімін оятуға бағытталған тиімді құралға
айналды.
Қорыта айтқанда, мектепке дейінгі
жастағы балаларға ұлттық дәстүр мен тарихты үйрету тек оқу бағдарламасының бір
тармағы немесе педагогикалық әдістеме шеңберінде шектелетін тар мақсат емес, ол
ұлттың рухани болашағына бағытталған кең ауқымды мәдени стратегия болып
табылады. Бұл үдерістің нәтижесінде бала өз халқының мәдениеті мен тарихын
танып қана қоймай, оны өзінің тұлғалық болмысының бір бөлігі ретінде сезінеді.
Ұлттық тәрбиенің мазмұны баланың дүниетанымдық жүйесін қалыптастырып, оның
адамгершілік және азаматтық ұстанымдарын айқындайды. Сол себепті дәстүр мен
тарихты танытудағы әрбір педагогикалық әрекет ұлттың болашағына инвестиция
іспетті. Ұлттық құндылықтар жүйесін заманауи педагогикалық әдістермен ұштастыру
бүгінгі қоғамның даму бағытымен де үндеседі, себебі жаңа ұрпақ тек технологияны
меңгеріп қана қоймай, өз мәдениетінің иесі болуға тиіс. Осы мақсатта
инновациялық тәсілдер – ойын технологиялары, цифрлық әңгімелеу, жобалық және
интерактивті оқыту формалары – баланың рухани әлемін байытып, ұлттық мұраға
қызығушылығын арттырудың пәрменді құралына айналуда. Бұл әдістер арқылы ұлттық
сана интеллектуалды және шығармашылық дамуымен қатар өрбиді, ал дәстүр мен
тарих баланың ой-санасында өмірлік бағытқа айналады. Мектепке дейінгі тәрбие
жүйесінде осындай үйлесім табылғанда ғана рухани тұтастық пен мәдени
сабақтастық сақталады. Сондықтан ұлттық құндылықтарды жаңа педагогикалық
технологиялармен ұштастыру – жас ұрпақтың бойында патриоттық сана мен рухани
тұрақтылықты қалыптастырудың ең сенімді жолы, әрі елдің мәдени тәуелсіздігін
нығайтатын маңызды бағыт болып саналады.
Пайдаланылған әдебиеттер мен дереккөздер тізімі:
1. Қожахметова
Е. Қазақ этнопедагогикасы және оның тәрбие жүйесіндегі орны // Педагогика және
психология. – 2021. – №4. – Б. 18–26.
2. Елікбаева Н. Мектепке дейінгі
жастағы баланың эмоциялық дамуы мен ұлттық тәрбиенің байланысы // Білім беру
кеңістігі. – 2022. – №2. – Б. 22–28.
3. Тұрғынбаева А. Тарихи ойлауды
қалыптастырудың педагогикалық шарттары // Ғылым және қоғам. – 2023. – №3. – Б. 14–21.
4. Мырзақызы Р. Ұлттық мәдениет пен
цифрлық педагогика: интеграция мәселелері // Қазіргі педагогика. – 2023. – №5. – Б. 29–36.
5. Қарақұлова Л. Ұлттық ойындар арқылы
мектепке дейінгі тәрбиенің мазмұнын байыту // Педагогикалық ізденістер. – 2022.
– №3. – Б. 33–38.
6. Қасымова Г. Ұлттық құндылықтар мен
тәрбие процесінің психологиялық аспектілері // Білім және ғылым. – 2021. – №1. – Б. 40–46.
Мұратбек Жаңылсын, мектепке дейінгі бөлімнің 2 курс студенті
Жетекшісі Әмірова
Сағира Абзалқызы, Ж.Мусина атындағы Көкшетау жоғары
қазақ педагогикалық колледжі