Munarmedia.kz 14.07.2025 / Астана-2006 жылдан бастап Каспий теңізі мен қоршаған ортаны ластанудан қорғау жөніндегі Негізгі конвенция күшіне енді. Бұл құжат Тегеранда қол қойылып, содан бері бес прикаспийлік мемлекет жыл сайын 12 тамызда Халықаралық Каспий күнін атап өтеді. Жобалар, конвенциялар, халықаралық бағдарламалар – Каспийді құтқаруға бағытталған ондаған бастама жарияланды, алайда теңіз әлі де таязданып, өлі жағалаулар қалдырып, тек маңындағыларды ғана емес, бүкіл өңір жұртын алаңдатып отыр. Экологтардың пікірінше, басты мәселе – теңізді құтқару идеялары іс жүзінде жүзеге аспағанында. Жаңа жоспарлар да орындала ма – әзірге белгісіз.
Ulysmedia.kz тілшісі «Каспий экологиясы – сын-қатерлер мен шешімдер» халықаралық конференциясында теңізді қалпына келтіру бойынша ұсыныстарды тыңдап, олардың қаншалықты шынайы екенін бағамдауға тырысты.
Каспий – кәріз құбыры емес
Каспий теңізі, Аралдың қайғылы тағдырын қайталағандай, жылдам таяздануда. Экологтар жыл сайын дабыл қағады: бұл тек теңіздің және ондағы балық, жануарлар мен құстардың өміріне ғана емес, онымен тағдырлары біте қайнасқан миллиондаған адамдардың әл-ауқатына қауіп төндіреді. Бұл тек Қазақстанға емес, бүкіл өңірге әсер ететін мәселе.
Мамандардың айтуынша, апаттың басты себебі – адамның өзі: немқұрайлылық, жауапсыздық және жақындап келе жатқан қатерді мойындамау.
— Су алақанымыздан сырғып кетіп жатыр. Экологиялық, экономикалық және әлеуметтік проблемалар қатар келуде. Бұл – Аралдағы жағдай сияқты толықтай қолдан жасалған апат. Каспийді мәңгі бардай көреді. Ал Каспий – қайта пайдаланылатын кәріз емес, ол – жүздеген ерекше өсімдік пен жануар түрлерінің мекені, ауызсу көзі. Теңіздің қырылуы – өңірлік апат, ал болашақта бұл жаһандық деңгейге ұласуы мүмкін, — деді Save the Caspian Sea қозғалысының негізін қалаушы Вадим Ни.
Каспий жағалауында бес мемлекет орналасқан: Қазақстан, Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран. Save the Caspian Sea дерегінше, теңіз деңгейі жыл сайын шамамен 70 см-ге төмендейді. Қазақстанның кей аймақтарында жағалау сызығы 18 км-ге шегінген. Ғалымдар ғасыр соңына қарай теңіз деңгейі тағы 18 метрге төмендеуі мүмкін екенін айтады — бұл экологиялық апатқа әкеледі.
— 2024 жылы Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы деңгей 2023 жылмен салыстырғанда 26 см-ге түсіп, Балтық жүйесі бойынша -29,12 белгісіне жетті. Каспий климаты бүкіл Қазақстанға қарағанда әлдеқайда тез жылып келеді, бұл судың қарқынды булануына себеп. Сондай-ақ, теңізді қоректендіретін өзендердің ағысын реттеу де әсер етуде. 2050 жылға қарай теңіз деңгейі тағы 3–5 метрге түсуі мүмкін, — деді ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі Экологиялық мәдениет және саясат департаментінің директоры Даулет Есмағамбетов.
2006–2024 жылдары жағалау сызығы шамамен 15–30 км-ге шегінген.
Президенттің тапсырмасы және 800 млн теңгелік жоба
2022 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Каспий теңізі ғылыми-зерттеу институтын құруды тапсырды. Үш жылға жуық уақыт өткен соң, бұл тапсырма орындала бастады.
— Қаржыландыру мәселелері болды, бірақ қазір шешілді. Жақын күндері институт іске қосылып, жауапты тұлғалар тағайындалады. Жабдық сатып алуға жергілікті бюджеттен 518 млн теңге, штаттық құрамды ұстауға республикалық бюджеттен 328 млн теңге бөлінеді, — деп түсіндірді Даулет Есмағамбетов.
Конвенция неге нәтиже бермеді?
Каспийдің таяздануы – тек Қазақстан ғана емес, барлық прикаспий елдері үшін ортақ мәселе. 20 жыл бұрын мемлекеттер теңізді қорғау жөніндегі Тегеран конвенциясына қол қойды, бірақ айтарлықтай нәтижелер байқалмады.
— Қалпына келтіру мүмкіндігі бар деп ойлаймын. Теңіз деңгейінің өзгерісі циклдік сипатқа ие. 1977 жылы ең төменгі деңгей тіркелді, кейін көтерілді, соңғы 10 жылда қайта төмендеп келеді. Бұл да бір цикл болуы мүмкін. Бірақ антропогендік фактор да бар. Бірнеше онжылдықта Каспийден кейбір балық түрлері жоғалды, жануарлар белгісіз себептермен қырыла бастады, — деді Есмағамбетов.
Вадим Ни:
— Толық жойылуы біздің ғасырда болмайды, бірақ теңіз тіршіліксіз су айдынына айналуы мүмкін. Бір ұрпақ ішінде біз бекіре балығын жоғалттық. 1990 жылдары ол бар еді, қазір басқа түрлер де жойылып барады. Каспий итбалығы да жоғалуы ықтимал.
Мұнайшылар және «алтын жұмыртқа»
Кеме қатынасы мен мұнай өндірісі мұнайлы дақтар қалдырады, бұл тіршілік иелеріне аса зиян. Экологтар мұндай әрекетке қатаң жаза қолдануды талап етеді.
— Бүгінде Қарашығанақ, Қашаған және Теңіз жобаларының экологиялық шарттарын ашуға қатысты сот ісі жүріп жатыр. Біз ашықтықты талап етеміз. Мұнай компаниялары алтын жұмыртқалайтын қазды өлтіруге болмайтынын ұмытпауы керек. Каспийді құтқару – олардың да мүддесі, — деді Вадим Ни.
Эколог Галина Чернова да мұнай өндірушілердің шынайылығына күмән келтірді:
— Құжаттар мен ережелерге қарасаң, бәрі керісінше – Каспийдің қазақстандық бөлігін құрбан етуге бейім.
Неге ертерек дабыл қағылмады?
Вадим Ни бұл сұраққа былай жауап берді:
— 1990 жылдарға дейін дағдарыс жоқ деп есептелді, теңіз деңгейі көтеріліп тұрған. Экономикалық басымдық берілген кезеңдер болды. Ол кезде мұнай экологиялық салдардан маңыздырақ көрінді. Ал бүгінде жағдайдың өте қауіпті екенін түсініп отырмыз.
Жол картасы
Save the Caspian Sea қозғалысы прикаспий елдерінің күшін біріктіруді көздейтін жол картасын әзірледі. Онда:
-
Экологиялық саясатты үйлестіру,
-
Ғылыми зерттеулер мен деректер алмасуды дамыту,
-
Экожүйені қалпына келтіру жобаларына инвестиция тарту,
-
Өндірістік шығарындылар мен төгінділерге бақылауды күшейту,
-
Биоалуантүрлілік пен сирек түрлерді қорғау қадамдары қамтылған.
Құжаттың соңғы нұсқасы Президент Тоқаевқа жіберіледі.