Munarmedia.kz 11.11.2025 /Астана/ Қазақстанда соңғы айларда саяси ортада «билік транзиті» туралы әңгіме жиі естіле бастады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың өкілеттік мерзімі аяқталуына әлі төрт жыл болса да, оның бастамасымен ұсынылған парламенттік реформа бұл тақырыпты қайта жандандырды.
Мемлекет басшысы қос палаталы жүйеден бас тартып, Сенатты таратып, Мәжілістің рөлін арттыруды ұсынды. Сарапшылар мұны Тоқаевтың өзінен кейінгі саяси өмірге дайындық, яғни жаңа рөлде ықпалын сақтап қалу жоспары ретінде бағалап отыр.
Көпшілік 2029 жылы президенттік мерзімі аяқталған соң Тоқаев жаңарған парламентті басқаруы мүмкін деген болжам жасайды. Бұл оған ел басқару жүйесінде формальды емес, бірақ нақты саяси салмақты сақтауға мүмкіндік береді.
Алайда оның орнына кім келетіні туралы мәселе әлі де ашық күйінде. Соңғы жылдары ықтимал «мұрагер» ретінде аталған тұлғалардың бәрі біртіндеп билік орбитасынан алыстатылды.
Қос палаталы жүйенің соңы
2025 жылғы 8 қыркүйекте халыққа арнаған Жолдауында Тоқаев бір палаталы парламентке көшу бастамасын жариялап, бұл мәселені 2027 жылы референдумға шығаруды ұсынды.
Президенттің пайымынша, бұл қадам заң шығарушы биліктің дербестігін арттырып, елді ұзақ жылдар бойы сипаттап келген «суперпрезиденттік жүйеден» біржола арылуға бағытталған.
Алайда Сенатты таратуды дәл Тоқаевтың өзі ұсынуы көпшілік үшін тосын жаңалық болды. Өйткені ол осы палатада он жылға жуық қызмет атқарып, 2019 жылы Сенат төрағасы лауазымынан президенттікке көтерілген еді. Конституция бойынша Сенат спикері мемлекет басшысы міндетін уақытша атқаруға құқылы, яғни елдегі екінші адам саналады.
Бүгінде президенттің пікірінше, Сенат өз миссиясын орындады: тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ол өңірлік тепе-теңдікті сақтауға, ел бірлігін бекемдеуге қызмет етті. Ал қазір унитарлы Қазақстанда аймақтық мүдделер Мәжіліс арқылы да жеткілікті дәрежеде қорғалады.
Қоғам бұл ұсынысты сабырмен қабылдады. Өйткені Сенат ешқашан дербес саяси күш болған жоқ — ол үнемі биліктің шешімдерін қолдап, жоғарғы деңгейдегі нұсқауларды жүзеге асырып отырды.
Назарбаев дәуірінде дәл осы Сенат Елбасына өмір бойы артықшылық беретін заңдарды бекіткен еді. Ал Тоқаев бұл институтты ескі жүйенің символы ретінде жойып, «Назарбаев кезеңінен толық іргесін ажыратқан» қадам жасады.
Мәжілістің күшеюі ме, әлде бақылаудың жаңа түрі ме?
Ресми түсіндірмеде Мәжілістің өкілетін кеңейту — демократиялық реформаның бір бөлігі деп көрсетіледі. Бірақ сарапшылар бұл өзгеріс билік бақылауын күшейтуге бағытталған деп есептейді.
Президент Мәжіліс депутаттарын тек партиялық тізім арқылы сайлауды ұсынды. Мұндай жүйе партияларды дамытудың құралы ретінде сипатталса да, Қазақстанда тіркелген барлық партиялар шын мәнінде билікке тәуелді.
Сәйкесінше, тәуелсіз кандидаттар мен бірмандатты округтерден бас тарту парламентті халықтан алыстатып, билікке одан әрі тәуелді етеді. Демек, бұл өзгеріс демократия емес — саяси бақылаудың жаңа формасы.
2029 жыл: жаңа рөлге дайындық
Тоқаев ұсынған реформалардың кейбірі оның болашақ саяси бағытына жол ашып жатқандай. Сарапшылардың көбі 2029 жылы мерзімі аяқталған соң ол Мәжіліс спикері болып, реформалардың авторы ретінде ықпалын жалғастыруы мүмкін дейді.
Бұл сценарийдің үлгісі бар: Түркіменстанның бұрынғы президенті Гурбангұлы Бердымұхамедов билікті ұлына тапсырған соң парламентті басқаруға көшкен. Мұндай модель Тоқаевқа конституциялық уәдесін бұзбай, елдің саяси жүйесіне әсер ету мүмкіндігін сақтауға мүмкіндік береді.
Алайда бұл жолдың қауіпі де бар. 2019 жылы Назарбаев та билікті Тоқаевқа тапсырып, бейресми бақылауды сақтамақ болған еді. Бірақ 2022 жылғы қаңтар оқиғалары сол жүйені түбірімен өзгертіп, барлық жоспарды күйретті.
Нұрлеудің отставкасы және кадрлық «тазалау»
Билік транзиті туралы пікірлер қайта күшейген шақта Тоқаев сыртқы істер министрі Мұрат Нұрлеуді қызметінен босатты. Бұл – саяси орта үшін үлкен белгі болды.
Нұрлеу – президенттің ең сенімді серіктерінің бірі. Олар 2000-жылдардың басынан бірге жұмыс істеді. Соңғы жылдары Нұрлеу Президент әкімшілігін, ҰҚК жүйесін, кейін сыртқы саясат ведомствосын басқарды. Сондықтан оның кетуі «ықтимал мұрагердің» жоғалуы ретінде қабылданды.
Ресми себептер айтылған жоқ, бірақ түрлі қауесеттер мен айыптаулар қоғамда кең тарады. Кейін Нұрлеу президент көмекшісі қызметіне ауыстырылды, алайда бұл шешім «құрметті шеттету» ретінде бағаланды.
Тоқаевтың мақсаты айқын: өз төңірегінде жаңа ықпалды орталықтардың пайда болуына жол бермеу және мұрагерлік туралы әңгімелерді біржола тоқтату.
Тұрақтылық пен ашықтық арасындағы қайшылық
Соңғы бір жылда президент қорғаныс министрінен бастап бірнеше облыс әкіміне дейін ауыстырды. Бұл – 2029 жылға дейін саяси кеңістікті толық бақылауда ұстау стратегиясы.
Мұндай тәсіл сырт көзге тұрақтылықты қамтамасыз ететіндей көрінгенімен, саяси жүйені бұрынғыдай жеке тұлғаға тәуелді күйде қалдырады.
Реформалар қоғам талқысынан өтпейді, тәуелсіз пікірлер мен қозғалыстар шектелген. Сондықтан «Жаңа Қазақстан» идеясы әлі де ескі билік мәдениетінің жаңа формасы болып көрінеді.
Тоқаев өз дәуірін саяси жаңғырумен ерекшелендіргісі келеді. Бірақ бүгінгі өзгерістердің көбі – бақыланатын эволюция, ал шынайы демократия үшін басты кедергі – билік пен тұлға арасындағы ажырамаған байланыс.
Президент мұрагерсіз билік жүйесін қалыптастыруды көздегенімен, дәл осы процестің өзі ескі тәртіптің қайта жаңғыруына ұқсап барады.