"Бикей мен Мәулана". Бұл — Пушкин заманында жарық көрген повесть, оқиғалары қазақ даласында өрбіп, басты кейіпкерлері көшпенділер болған. Бұл шығарма қазақтарды әлемдік әдебиет кейіпкерлерінің қатарына енгізудің алғашқы тәжірибесі болып саналады.
Құпия автор және оның таңғаларлық есімі
Повестің авторы — есімі ерекше Қазақ Луганский деген қаламгер. Бұл атау оның шығармасына жұмбақтық беріп қана қоймай, Золотой век (Алтын ғасыр) дәуіріндегі орыс әдебиетінің стилін көрсетеді. Сол уақытта көптеген жазушылар өз туындыларын бүркеншік атпен жариялап, сыншылардың жеке бастарына тиісуінен осылай қорғанатын еді.
Ал шын мәнінде, Қазақ Луганский — орыс әдебиетіне ерекше үлес қосқан қайталанбас тұлға. Бірақ оның нақты кім екенін ашпас бұрын, алдымен шығарманың өзіне назар аударайық (мәтін 1836 жылғы "Оқу кітапханасы" жинағынан алынған).
Автордың өзі бұл шығарма туралы былай дейді:
"Қалай ойласаңыздар да өз еріктеріңіз, мен сіздерді қайта тәрбиелемек емеспін, тіпті сендіре де алмаймын. Дегенмен, әңгіменің негізі туралы мынаны айтамын: оның басты оқиғалары шынайы өмірден алынған, мен тіпті қосымша детальдар ойлап табуға да мұқтаж болмадым."
Бикей — ер мінезді батыр
Оқиға Орынборға үлкен сауда керуенінің келуімен басталады. Сол керуенмен бірге қазақ даласынан басты кейіпкер — Бикей келеді.
"Бикей Исянгильдиев — Тана руының Ғасан бөлімшесінің старшинасы. Оның әкесі Исянгильди Янмурзин, ақсақал деген құрметті атаққа ие, Орынбор қазақтарының ішіндегі ең байлардың бірі еді. Ол қырық жылдан астам уақыт Ғасан бөлімін басқарып, бұл жерді тыныш әрі дәулетті етіп ұстап келген."
Алайда, Бикейдің әкесімен қарым-қатынасы күрделі болатын. Ол әкесінің екінші әйелінен туған. Ерте жастан анасынан айырылған Бикей туған бауырларына қамқоршы болды. Бірақ, қарындасын әкесінің бірінші әйелінің қайтыс болған қызын алмастыру үшін қалыңмалға беруі оның наразылығын тудырды.
"Сіз менің қарындасымды күйеуге бердіңіз, бірақ оны қалыңдық ретінде емес, күң сияқты саттыңыз. Сіз оған лайықты қалыңмал алмадыңыз, керісінше, оны бар болғаны жүз қой мен он шақты түйеге айырбастадыңыз. Егер бізге қарындасымның қалыңмалын түгел қайтармасаңыз, онда бірінші әйеліңіздің екі қызының бірін беріңіз, біз оны лайықты күйеуге береміз де, сол қалыңмалды қайтарамыз!"
Оның үлкен ағалары Джан-Кучюк пен Қунак-Бай Бикейді жек көретін. Олар оның батылдығы мен ел ішіндегі беделіне қызғанышпен қарады.
"Бикей — жомарт, батыл әрі қайсар жігіт. Ол ауылды шауып өтсе, айналасындағылар оны 'Джигит! Батыр!' деп дауыстайтын. Ал қыз-келіншектер оған қарап сүйсінетін."
Мәуләна — еркін рухты сұлу
Мәуләна да осал жан емес еді. Ол көрікті ғана емес, қыз қуу сайысында жеңілмеген ерекше ару болатын.
"Ол алқызыл барқыт шекпен, үш түсті Бұқар етігін киген. Оның бет-әлпеті калмақтарға ұқсамайтын, керісінше, қазақ қызына тән ерекшеліктері бар, қарақаттай көздері оттай жанып тұратын."
Тойда Мәуләна қыз қуу жарысында талай жігітті жеңіп шықты. Ешкім оны қуып жетуге батылы бармады, өйткені оны қуып жете алмаған жігіттер қамшымен сабалатын. Бірақ Бикей ғана оған қарсы шығуға шешім қабылдады.
"Ол "Бірқұбыл! Дайындал!" деп айғайлап, соңынан қуып жетті. Жүздеген көрермен айғайлап, қол соқты. Бикей Маулянаны белінен қапсыра құшақтап, аттың үстінде оны еңкейте ұстап қалды."
Бұл тартысты жарыс үлкен махаббатқа ұласты. Бірақ олардың қосылуына кедергі көп еді: Бикейдің қалыңдығы бар, ал Мауляна Бикейдің туған ағасына атастырылған болатын.
Батырдың ерлігі және ғашықтардың қосылуы
Осы кезде далаға қауіп төне бастайды. Төбеден үш мыңдық жау әскері лап қойып, ауылдарды шауып, малды айдап әкетеді. Ер адамдар шегініп, қашып кетеді, ал ауылда қалған әйелдер қару алып, дұшпанға қарсы тұрады.
"Қазақ әйелдері нағыз амазонкалардай жауға тойтарыс берді. Дегенмен, жаулар біраз қыздарды тұтқынға алып кетті."
Осы тұтқындардың арасында Мауляна да бар еді. Бірақ ол қайсарлық танытып, жаудың қолынан қашып құтылып, дәл сол кезде шабуылға шыққан Бикейге қарай шауып барады.
"Мауляна тағдырын Бикейге сеніп тапсырды. Ол қазақ даласындағы ең үздік батыр ретінде танылып, халықтың ықыласына бөленді. Бүкіл ел оны джигит, батыр, хан деп атады."
Осылайша, олар бірге оралды, ал халықтың құрметіне бөленген Бикей өмірінің жаңа кезеңін бастады.
Бұл шығарма XIX ғасырдың бірінші жартысында жазылса да, ондағы тақырыптар — махаббат, адалдық, ерлік пен күрес — әлі күнге дейін өзекті. Авторының аты тарихтың көлеңкесінде қалып қойғанымен, "Бикей мен Мауляна" қазақтардың әдебиеттегі алғашқы бейнелерінің бірі ретінде бағалы шығарма болып қала бермек.