Тарих – жеңімпаздардың қолындағы қару. Ал жеңілгендердің үні көбіне естілмейді. Бірақ үнсіз қалғандардың артында – мыңдаған тағдыр, өз ұлты үшін емес, бөтеннің саясаты үшін жан қиған боздақтар жатыр...
Екінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы жылында Қызыл Армияның тұтқынға түскен сарбаздарының саны 2 миллионға жуықтады. Солардың арасында мыңдаған қазақ баласы бар еді. Жеңілістің кермек дәмін татқан сарбаздардың біразы немістер құрған Туркестан легионының құрамына енді. 1945 жылдың желтоқсанында одақтастар оларды Кеңес Одағына тапсырғанда, 24 448 қазақ азаматы осы легионда болғаны белгілі болды.
Қазақ не үшін бөтен әскердің сапында жүрді?
Бұл сұраққа жауап табу үшін тарих қойнауына үңілу қажет. 1941 жылдан 1945 жылға дейін Қазақстаннан 2 миллионнан астам адам Қызыл Армия қатарына шақырылды. Ал соғыстың алғашқы айларында-ақ, мысалы, Актөбеде құрылған 312-атқыштар дивизиясында 12 мың жауынгерден 147-сі ғана тірі қалған. Сол ауыр сәтте елден тағы да сарбаздар сұралды. Қазақ жерінде арнайы ұлттық құрамалар жасақталып, майдан шебіне жіберілді. Олардың ішінде Маншүк Мәметова сынды ерлікке толы тағдыр иелері де болды.
Алайда Харьков түбіндегі «Қанды қазан» – яғни, «харьковский котел» аталған операцияда қапыда қалған бес армия түгелге жуық қырылып немесе тұтқынға түсті. Солардың ішінде 106-кавалериялық дивизияның жауынгерлері – қазақ жігіттері де бар еді. Оларды майданға дұрыс қарумен қамтамасыз етпей жіберген кеңестік қолбасшылықтың өзі болды. Кейбір тұтқынға түскендер еріксіз неміс лагерлерінде тірі қалу үшін легион сапына өтуге мәжбүр болды.
Туркестан легионы – сатқындық па, аман қалудың жолы ма?
Көпшілік үшін Туркестан легионы – сатқындық символы. Алайда тарихшылардың айтуынша, әрбір адамның жағдайын жеке қарастыру керек. Мәселен, 106-дивизияның саяси жетекшісі, кейінірек тұтқынға түскен Нұрхан Сейітов ешқашан соғысқа қатыспаған. Ол немістер тарапынан легион құрамында насихат жүргізуге мәжбүр болған. Алайда ол да барынша қарсы әрекет жасап, тіпті поляк партизандарына қосылмақ болған. Бірақ сатқындардың кесірінен әшкере болып, концлагерьлерде азап шеккен. Соғыс біткен соң, КСРО-ға қайтарылған соң, ол «отанын сатқаны үшін» 25 жылға сотталып, ақыры Магадан лагерінде өмірімен қош айтысты.
Мустафа Шоқай – легион құру идеясын ұсынған ба?
Иә, бұл да тарихи ақиқат. Эмиграцияда жүрген Алаш көсемдерінің бірі Мустафа Шоқай – немістерге тұтқынға түскен түркі халықтарының тағдырына алаңдап, арнайы ұлттық бөлім құру бастамасын көтерген. Алайда ол легионның нақты мақсаты – фашистік мүддеге емес, түркі халықтарының бостандығы жолындағы қадам болады деп сенді. Бірақ Шоқай легион қызметіне толық араласып үлгермеді. 1941 жылдың желтоқсанында күмәнді жағдайда Берлин госпиталінде қайтыс болды. Кей деректер оның уланғанын да айтады.
Қайғы мен қайсарлық аралас тағдыр
Соғыстан кейін көптеген тұтқынға түскендер өз елінде сатқын атанып, лагерлерге қамалды. Жауға берілмей ерлікпен қаза тапқандар ғана батыр атанды. Ал тірі қалғандар – күдікке ілікті. Бұған Юнусов Мұстафа есімді жауынгердің тағдыры дәлел. Харьков маңында тұтқынға түскен, кейін бірнеше мәрте қашуға әрекет жасап, 1944 жылы аман қалған ол да соғыстан соң «сатқын» деп айыпталып, белгісіз лагерьге айдалды. Жеңіс күнін өз үйінде, үнсіз қарсы алатын. Марапат та, медаль да көрмеген. Тек өмірінің соңында кешірім берілгені туралы хат келгенде, ол бұл дүниеден өтіп кеткен еді.
Тарих тек жеңімпаздардың шежіресі ғана емес. Ол – үнсіз кеткендердің де тағдыры. Қазақ баласы Екінші дүниежүзілік соғыста өз елін емес, Кеңес Одағын қорғады. Кейбірі ерлікпен көз жұмды, кейбірі тірі қалу үшін бөтен сапқа өтті. Олар үшін таңдау болған жоқ. Бірақ шындық – олардың тағдырын түсінуге тырысуымызда.